सामान्य विज्ञान इयत्ता ७ वी :- ५ ते १० पाठ्यपुस्तक नोट्स भाग ३.१

सामान्य विज्ञान इयत्ता ७ वी :

(१) नैसर्गिक साधन स्रोत :-
-  नैसर्गिक साधन स्रोताचे नावीकरणीय व 

   अनवीकरणीय हे दोन गट.
- भारत सरकारच्या नवीकरणीय ऊर्जा
  मंत्रालयाद्वारे २० ऑगस्ट हा दिवस "अक्षय्य
  ऊर्जा" दिन म्हणून पाळण्यात येतो.

(२) पाणी एक नैसर्गिक स्रोत :-
- संयुक्त राष्ट्र संघाने दरडोई ५० लिटर पाण्याची
  गरज असल्याचे सुचवले .
- २२ मार्च हा जागतिक जल दिन म्हणून साजरा
  करण्यात येतो.
- मोठ्या जलाशयातील बाष्पीभवन कमी
  करण्यासाठी जलाशयाच्या पृष्ठभागावर
  सेटील अल्कोहोल चा शिडकाव करतात.
- एकूण जलसंपत्ती पैकी ९७% पाणी समुद्रात.
- एकूण साठ्यापैकी प्रत्यकी १०,००० मिली.
  मागे ३५ लिटर पाणीच पेयजल म्हणून उपलब्ध

(३) प्रकाशाचे संक्रमण :-
- प्रकाशाचे संक्रमण एका सरळ रेषेत होत असते
  याला प्रकाशाचे रेषीय संक्रमण म्हणतात.
- सूर्य आणि पृथ्वी यांच्या मध्ये चंद्र आला तेव्हा
  सूर्यग्रहण होते. सूर्यग्रहण फक्त आमावास्येलाच
   दिसते .
- सूर्य आणि चंद्र यांच्या मध्ये पृथ्वी आली तेव्हा
  चंद्रग्रहण होते. चंद्रग्रहण फक्त पौर्णिमेलाच
  दिसते.

(३) उष्णतेचे संक्रमण :
- तापमान हे पदार्थातील उष्णतेचे दर्शक आहे.
- उष्णतेचे स्थलांतर जास्त तापमानाकडून कमी
  तापमानाकडे होते याला उष्णतेचे संक्रमण
  म्हणतात.
- उष्णतेतील वहनाचा वेळ त्या माध्यमातील
  कणांच्या कंपनावर अवलंबून असतो.
- उष्णता खालून वर प्रवाहांनी स्थलांतरित होते
  अशा प्रवाहांना "अभिसरण प्रवाह" म्हणतात.
- अभिसरण क्रियेत माध्येमाचे कण प्रत्यक्ष
  भाग घेतात.
- लाकूड,सुती कापड,काच आणि प्लास्टिक
  उष्णतेचे दुर्वाहक आहेत.
- कोणतेही माध्यम नसताना होणाऱ्या उष्णतेच्या
  स्थलांतराला प्रारण किंवा उत्सर्जन म्हणतात.
- तांबे,लोह,अल्युमिनियम उष्णतेचे सुवाहक.

(५) उष्णतेचे परिणाम :-
- उष्णता दिल्यावर स्थायू चे द्रवात व द्रवाचे
  वायूत रूपांतर होते याला पदार्थाचे अवस्थांतर
  म्हणतात.
- ज्या तापमानावर स्थायूचे द्रवात अवस्थांतर
  होते त्याला त्या पदार्थाचा द्रवणांक म्हणतात.
- पदार्थाचा द्रवणांक व गोठणांक एकाच असतो.

- पदार्थ            द्रवणांक।          उत्कलणांक
___________________________________ 
  पाणी                 ०°c                    १००°c   
  लोह               १५३५°c             २७५०°c
  तांबे               १०८२°c              २३१०°c
  शिशे               ३२७° c               १७४०°c
  पारा                 -३७°c                ३५७℃
____________________________________

- स्थायू पदार्थांना उष्णता दिल्यास ते प्रसारण 
  पावतात.
- भट्टीचे तापमान मोजण्यासाठी पायरोमीटर
  वापरतात - तांबे,लोह अशा भिन्न धातूंच्या
  जोडणीतून हि तापमपी बनवतात .
- विशिष्ठ वस्तुमानाच्या पदार्थाचे तापमान १°c
   ने वाढण्यास लागणाऱ्या उष्णतेला त्या   
   पदार्थाची उष्माधारकता म्हणतात .
- १ कि.ग्रा. पदार्थाचे तापमान १℃ ने
   वाढवण्यास लागणाऱ्या उष्णतेला त्या
   पदार्थाची विशिष्ठ उष्मा म्हणतात.
- उष्णतेचे एकक कॅलरी आहे - १कि.ग्रॅ. पाण्याचे
  तापमान १ ℃ ने वाढवण्यास लागणारी उष्णता
  म्हणजे १ किलो कॅलरी.

पदार्थ                           विशिष्ठ उष्मा
____________________________________
   पाणी                                  १.००°c
    पारा                                  ०.०३३°c
    लोह                                  ०.०१२५°c
    काच।                                 ०.२००°c
____________________________________

(६) सजीवांचे संगठन :-
- काही सजीवांमध्ये पेशीतच श्वसन,पचन,
  उत्सर्जन अशा जीवक्रीया घडतात याला पेशीय
  पातळीवरील जीवसंघटन म्हणतात.
  उदा - अमिबा,स्पयरोगायरा, युग्लिना.
- काही सजीवांमध्ये ऊती पातळीवरील
  संगठनाचा विकास होतो. समान कार्य
  करणाऱ्या पेशींच्या समूहाला ऊती म्हणतात.
  उदा - मॉस, शैवाल
-  जेव्हा सजीवांच्या जीवन क्रियेत इंद्रिय भाग
   घेतात त्याला इंद्रिय पातळी वरील संघटन
   म्हणतात. उदा- प्राणी ,वनस्पती.
- सर्व पृष्ठवंशीय प्राणी आणि बी-धारण 
  करणाऱ्या वनस्पती यामध्ये संस्था 
  पातळीवरील संघटन आढळते.

(७) सजीवांतील प्रजनन :-
- प्रजनन प्रामुख्याने दोन प्रकारे १)लैंगिक
  २)अलैंगिक.
- वनस्पतीत अलैंगिक प्रजनन.

अ) शाखीय प्रजनन :-
- मूळ,खोड,पान अशा शाखीय अवयावपासून.
- यात निर्माण होणारी वनस्पती तंतोतंत मूळ
  वनस्पती सारखी असते.
- रताळे,हळद,कांदा, बटाटा इ. प्रजनन मुळा
  पासून व खोडापासून होते.
- पानफुटी वनस्पतीत पानांच्या कांडावर
  प्रकलीक तयार होतात.
- जिवाणू,बुरशी,शैवाल अशा वनस्पतीत
  विभाजन,कालिकायन व बीजाणूज्यन्य पद्धती
  ने प्रजनन होते.
- मूळ पेशीत बारीकसा फुगवटा येतो व केंद्रकाचे
  विभाजन होते आणि स्वतंत्र जीव तयार होत
  याला कालिकायन म्हणतात.

- खंडीभवन :-
- शैवालातील अपघटन व अन्य कारणास्तव
  लहान-लहान तुकडे म्हणजे खंड- प्रत्येक
  खंडापासून स्वतंत्र वनस्पती तयार होते.

- वनस्पतीत जायांग व पुंमग हे भाग महत्वांचे.
- प्राण्यातील नारात पुयुंग्मक तर मादीत
  स्त्रीयुग्मक व दोघांच्या संयोगातून युम्गज तयार
   होते.

(८) रक्ताभिसरण :-
- हवेतील ऑक्सिजन शरीरात आल्यावर रक्तात
  शोषला जाऊन रक्तामार्फत सर्व पेशींना पुरवला
  जातो.
- सस्तन प्राण्यांच्या ह्रदयाचे चार कप्पे असतात.
- ह्रदयापासून शरीराच्या निरनिराळया भागाकडे
  रक्त वाहून नेणाऱ्या रक्तवाहिन्याना "धमन्या"
  म्हणतात .
- शरीराकडून ह्रदयाकडे रक्त वाहून नेणाऱ्या
  रक्त वाहिन्यांना "शिरा" म्हणतात.
- धमण्यामार्फत शरीराला शुद्ध रक्ताचा पुरवठा
  होतो तर शिरा अशुद्ध रक्त अव्यवाकडून 
  शरिराकडे नेतात.
- ऑक्सिजन कमी झालेल्या रक्ताला अशुद्ध रक्त
  म्हणतात.
- निरोगी व्यक्तींना वर्षातून३ ते ४ वेळा रक्तदान
  करता येते प्रत्येक वेळी फक्त ३०० मिली.
  पर्यंत रक्त देता येते.
- 'O' गटाचे रक्त इतर सर्व गटांना देता येत म्हणून
  त्याला सार्वत्रिक दाता म्हणतात.
- 'AB' सर्वांकडून रक्त घेऊ शकते म्हणून त्याला
  सर्वग्रही म्हणतात.
- शरीरात सेल्युलोज चा उपयोग विष्ठा तयार
  होण्यासाठी होतो.
- रक्तात युरिया साठून राहिल्यास चक्कर येते.
- अळूच्या पानात कॅलशियम ऑझॅलिटचे
  स्पटिक असतात.

(९)पदार्थाचे वर्गीकरण :-
- मूलद्रव्ये -
- निसर्गात मूळ स्वरूपात आढळणारे .
- आतापर्यंत ११५ मूलद्रव्यांचा शोध त्यापैकी
   ९२ नैसर्गिक व बाकीची प्रयोग शाळेत तयार
  केलेली.
- मूलद्रव्याच्या अति सुक्ष्म कणांना अणू 
  म्हणतात.
- मुलद्रव्याचे वर्गीकरण धातू व आधातू या
  प्रकारात करतात.

- संयुगे -
- दोन किंवा अधिक मूलद्रव्यांच्या अणूंच्या
  संयोगातून तयार होणाऱ्या पदार्थाला संयुग
  म्हणतात.
- संयुगाच्या अतिसुक्ष्म कणांना रेणू म्हणतात.
- साखर हे संयुग आहे.

- मिश्रण -
- दोन किंवा अधिक पदार्थ एकमेकांत
  मिसळलेले असतात त्याला मिश्रण म्हणतात.
- लाकूड हे सेल्युलोज,लिग्निन यांच्या
  मिश्रणातून बनलेले असते.
- मिश्रण तयार होते तेव्हा कोणतीही रासायनिक
  अभिक्रिया होत नाही.
- विमानात अल्युमिनियम या हलक्या धातूचा
  वापर होतो.
- रणगाड्यात अल्युमिनियम,मॅग्नेशिअम,
  नायलॉन ,फायबर ग्लास यांचा वापर होतो.

(१०) ध्वनी व ध्वनीची निर्मिती :-
- ध्वनीच्या निर्मितीसाठी हालचालींची म्हणजेच
  कंपनीची आवश्यकता असते.
- एखादी वस्तू एका बाजूकडून दुसरीकडे व परत
  मूळ जागी अशी हालचाल दृतगतीने व ठराविक
  मार्गाने करते तेव्हा ती कंपन पावते असे
  म्हणतात.
- कंपनामध्ये एक फेरी पूर्ण करण्यास जो काळ
  लागतो त्याला दोलनाचा आंदोलन काळ(T)
  म्हणतात.
- एका सेकंदात ती वस्तू जितकी आंदोलने करेल
  ती त्या वस्तूची वारंवारिता (n) असते.

                           १
- वारंवारिता=________________
                     आंदोलन काळ(T)
- आंदोलन काळ दोलकाच्या लांबीवर अवलंबुन
  असते.
- सेकंदासाठी हर्ट्झ या एकाकाचा वापर करतात
- मानवी कान २० हर्ट्झ पेक्षा कमी वारांवरीतेचा
  ध्वनी ऐकण्यास असमर्थ असतात त्याला
  अश्र्वये ध्वनी म्हणतात.
- २०,००० हर्ट्झ च्या वरचा ध्वनी सुद्धा ऐकू
  शकत नाही त्याला श्राव्यतीत ध्वनी म्हणतात.
- समुद्राची खोली मोजण्यासाठी  सोनार यंत्रणा
  वापरतात.

(११) ध्वनीचे प्रसारण :-
- ज्या पदार्थातून ध्वनीचे प्रसारण होते ते ध्वनीचे
  माध्यम आहे.
-  ध्वनीचा वेग स्थायू पदार्थात द्रव व वायू
   पदार्थाच्या तुलनेत अधिक.
- २९°c तापमानावर ध्वनीचा वेग ३४० मी/सें.

(१२) विद्युत प्रभार :-
- स्थितिकी विदुयत प्रभाराचे दोन प्रकार - धन
  विद्युत प्रभार व ऋण विद्युत प्रभार.
- प्रभारीत वस्तू प्रभार नसलेल्या वास्तूला
  आपल्याकडे आकर्षून घेते.
- एकाच प्रकारचे पदार्थ सारख्याच पदार्थावर
  घासले असता त्यांच्यात सजातीय विदुयत
प्रभार निर्माण होतो.
- सजातीय प्रभार एकमेकांना प्रतीकर्षित
  करतात विजातीय प्रभार आकर्षित करतात.
- ऋण प्रभार असलेल्या सुक्ष्म " इलेक्ट्रॉन"
  म्हणतात.
- विदुयतदर्शी हे विदुयत प्रभार ओळखण्याचे
  उपकरण आहे.

(१३) अन्न ग्रहण आणि पोषण :-
- विकारांच्या क्रियेमुळे अन्नातील घटकाचे
  विघटन होऊन तयार झालेल्या रासायनिक
  पदार्थाचे रक्तात शोषण होते आणि त्यांच्या
  वाढीसाठी , झीज भरून काढण्यासाठी उपयोग
  होतो यालाच सत्मिकरंण  म्हणतात.
- वनस्पती प्रकाश ऊर्जेचे रूपांतर रासायनिक
  ऊर्जेत करतात.
- मनुका मधील पेशी मध्ये साखरेचा द्रव असतो,
  पेशीभोवती असलेल्या  पेशीअवरणातून
  सभोवतालचे पाणी पेशींमध्ये शिरते व मनुका
  फुगतात या क्रियेला रासकर्षण म्हणतात.
- मुलकेशाच्या  पेशींमधील पेशीरसामध्ये संहत
  द्रव असतो.

(१४) अन्न आणि अन्नाचे रक्षण :-
- तृणधान्यात पिष्ट भरपूर प्रमाणात असते.
- प्रथिने, DNA, RNA मूलतः नाट्रोजेनयुक्त
  कार्बनी पदार्थ आहेत.
- अन्नपचन क्रियेत मेदाचे विघटन होऊन
  ग्लिसरॉन आणि मेदाम्ल तयार होतात.
- पालेभाज्या व फळांमध्ये सेल्युलोज असते.
- ए जीवनसत्त्वाच्या अभावामुळे
  रातांधळेपणा येतो.
- बी जीवनसत्त्वाच्या अभावामुळे जीभ लाल
  होते व त्वचा खरखरीत होते.
- सी जीवनसत्त्वाच्या अभावामुळे हिरड्यातून
  रक्त येणे व स्कर्वी हा विकार होतो.
- डी' च्या अभावामुळे मुडदूस होते.

(१४) नियंत्रण आणि समन्वय :- 
- परिस्थितीनुरूप शरीराची इस्टतम् पातळी
  कायम राखली जाते याला समस्थिती
  म्हणतात.
- चेतासंस्थेचे मध्यवर्ती चेतासंस्था आणि परिघिय
  चेतासंस्था असे दोन गट पडतात.
- चेतातंतूं चे दोन प्रकार
     - संवेदी किंवा अभिवाही चेतातंतू.
     - प्रेरक किंवा अपवाही चेतातंतू.
- संवेदी/अभिवाही- शरीराच्या विविध भागांची
  माहिती चेतासंस्थेकडे पाठविण्याचे काम.
- प्रेरक/अपवाही - मध्यवर्ती चेतासंस्थे कडून
  मिळालेल्या आज्ञा शरीराच्या संबंधीत
  भागाकडे पोहचवने.
- गांडुळामध्ये चेतापेशी एकत्र येऊन त्याचें पुंज
  झालेले दिसते या पंजाच्या जोडणीतूनच
  त्यांच्यात चेतारज्जू तयार.
अंतःस्त्रवी संस्था :- 
- यात विविध ग्रथींचा समावेश.
- प्राण्याच्या शरीरातील जीवनक्रिया आणि
  हालचाली नियंत्रित करणाऱ्या रासायनिक
  पदार्थाना संप्रेरक म्हणतात.
- वाहिनीहीन ग्रंथीत पियुषीक,अवटू,आधीवृक्क
  पाईना अशा ग्रंथीचा समावेश असतो.
- प्राण्यांची वाढ किती व्हावी हे आनुवंशिक
  घटकावर अवलंबून असते.
- मुलांची उंची वाढणायस असलेले वृद्धी संप्रेरक
  मेंदूतील पियुषीकेत तयार होते.

(१५) आम्ल आम्लारी आणि क्षार :-
- अम्ले आणि आम्लारी यांचे गुणधर्म परस्पर
  विरोधी असतात.
- एखादा पदार्थ आम्ल किंवा आम्लारी आहे हे  
  ओळ्खण्यासाठी विशिष्ठ पद्धतीचा वापर
  करतात या पदार्थांना दर्शके म्हणतात.
  उदा - लिटमस- एक नैसर्गिक दर्शक.
- मॅग्नेशिअमची फीत जाळली असता
  मॅग्नेशिअम ऑक्साईड तयार होते .

   2Mg+O2-----------------2MgO

- सामान्यतः अधातूंची ऑक्साइड्स आम्लधर्मी
   असतात व अधातूंची आम्लारीधर्मी.
- पाण्यात विरघळणाऱ्या अम्लरींना "अल्कली"
  म्हणतात. म्हणजेच सर्व अम्लरी अल्कली
  असतात पण सर्व अल्कली अम्लारी नसतात.
- अम्ले आणि आम्लारी यांच्यातील रासायनिक
  अभिक्रियाला "उदासीकरण" म्हणतात.या
  अभिक्रियात क्षार आणि पाणी तयार होते.
  जेंव्हा दाहक आम्ल व दाहक आम्लारी
   यांच्यात रासायनिक अभिक्रिया होते तेव्हा
  त्यातून मिळणारे क्षार उदासीन असतात.
- प्रसाधन गृहाचं स्वछतेेसाठी हैड्रोक्लोरीक
  आम्ल वापरतात.

 प्लिमा सोल रेषा :- व्यापारी जहाजावर किती
 माल भरावा,याचा निर्देश करण्यासाठी
 जहाजाच्या खालच्या भागावर असलेल्या रेषा.