आधुनिक भारताचा इतिहास भाग ४ - सविनय कायदेभंग व छोडो भारत आंदोलन

■ सविनय कायदेभंग चळवळ व छोडो भारत आंदोलन  :-

◆ पार्श्वभूमी :-

• लाहोर अधिवेशनात गांधीजीकडे कायदेभंग

  चळवळीचे अधिकार देण्यात आले.

• मिठावर कर.

• सरकारकडे दारूबंदीची मागणी.

• गांधीजीद्वारा मिठाचा कायदा मोडून कायदेभंग

  चळवळीची सुरुवात केली.

◆ स्वरूप :-

• १२ मार्च १९३० रोजी ७८ सहकाऱ्यां सोबत

  ३८५ किमी. साबरमती ते दांडी अशी पदयात्रा.

• ६ एप्रिल १९३० ला दांडी येथील

   समुद्रकिनाऱ्यावर मिठाचा कायदा मोडला.

● सोलापूरचा सत्याग्रह :-

• सोलापूर येथील सत्याग्रहात गिरणी कामगार

  आघाडीवर होते.

• सोलापूरला लष्करी कायदा लागू करण्यात

  आला.

• सत्याग्रहात भाग घेतंल्यामुळे मालप्पा धनशेट्टी

  श्रीकृष्ण सारडा, कुर्बान हुस्सेन व जगनाथ शिंदे

  यांना फाशी देण्यात आली.

● गांधीजींच्या अटकेेनंतर गुजरात मधील

  धारासना येथील सत्याग्रहाचे नेतृत्व सरोजिनी

  नायडू यांनी केले.

● महाराष्ट्रात बिळाशी, संगमनेर, कळवण, पुसद

  इत्यादी ठिकाणी जंगल सत्याग्रह झाले.

● परदेशी मालाच्या दुकानासमोर व दारूच्या

  दुकानासमोर निदर्शने करण्यात स्त्रिया

  आघाडीवर होत्या.

● पहिली गोलमेज परिषेद :-

• १९३० ला भारताशी संबंधीत घटनात्मक

  प्रश्नांचा विचार करण्यासाठी ब्रिटिश प्रधानमंत्री

  रॅम्से मॅकडोनॉल्ड गोलमेज परिषद आयोजित

  केली .

• राष्ट्रीय सभेने या परिषदेत सहभाग घेतला

  नाही.

● गांधी-आयर्विन करार :-

• करारानुसार सरकारने भारताच्या प्रास्ताविक

  राज्यघटनेमध्ये जबाबदार राज्यपद्दतीचा

  स्वीकार करण्याची हमी दिली.

• सविनय कायदेभंग चळवळ मागे घेऊन ,

  दुसऱ्या गोलमेज परिषदेस हजर राहण्याचे

  मान्य.

● दुसरी गोलमेज परिषद :-

• १९३१ ला दुसरी गोलमेज परिषद झाली.

• राष्ट्रीय काँग्रेस चे प्रतिनिधी म्हणून गांधीजी या

  सभेला उपस्थित .

• गांधीजीने संपूर्ण स्वातंत्र्याची मागणी केली.

• परिषदेत सरकारद्वारे अल्पसंख्याकांचा प्रश्न

  उपस्थित केला गेला.

• १९३२ च्या तिसऱ्या गोलमेज परिषदेवर

  काँग्रेसने बहिष्कार टाकला . - एकूण ४६

  प्रतिनिधी उपस्थित .

● दुसऱ्या गोलमेज परिषदेनंतर रॅम्से

  मॅकडोनॉल्ड यांनी जातीय निवडा जाहीर

  केला.

• यात दलितांसाठी स्वतंत्र मतदार संघांची

  तरतूद.

• याच्या विरुद्द येरवाड्याच्या तुरुंगात गांधीजीचे

  आमरण उपोषण .

• १९३२ गांधी- आंबेडकर यांच्यात पुणे करार.

• पुणे करारानुसार विभक्त मतदारसंघा ऐवजी

  दलितांना विधीमंडळात १४८ राखीव जागा.

● १९३४ ला गांधीजीने सविनय कायदेभंग

  चळवळ मागे घेतली.

■ छोडो भारत आंदोलन :-

◆ पार्श्वभूमी -

● १९३५ चा कायदा -

• या कायद्यानुसार १९३७ ला देशातील ११

  प्रांतामध्ये निवडणुका झाल्या.

• ८ प्रांतात राष्ट्रीय सभेची मंत्रिमंडळे निवडून.

• १९३९ ला राजीनामा.

● १९४२ ला मुंबईत मौलाना आझाद यांच्या   

  अध्यक्षतेखाली भरलेल्या अधिवेशनात छोडो  

  भारत चळवळीचा ठराव समंत झाला.

● गांधीजींची "करेंगे या मरेंगे" ही घोषणा या

  अधिवेशनात.

◆ वैयक्तिक सत्याग्रह :-

• युद्धविरोधी प्रचार करण्यासाठी प्रत्येकाने

  वैयक्तिक सत्याग्रह केला.

• पहिला वैयक्तिक सत्याग्रह विनोबा भावे

  यांनी केला.

◆ क्रिप्स योजना :-

• जपानच्या फौज भारताच्या पूर्व सीमेजवळ

  आल्या .

• भारताचे सहकार्य मिळवण्यासाठी १९४२ ला

  सर स्ट्रॅफोर्ड क्रिप्स भारतात आले.

• पूर्ण स्वातंत्र्याच्या मागणीचा योजनेत उल्लेख

  नव्हता म्हणून काँग्रेसकडून योजनेला नामंजूरी.

◆ आंदोलनास सुरुवात -

• आंदोलनाच्या सुरवातीलाच प्रमुख नेत्यांना

  अटक करण्यात आली .

• १९४२ च्या शेवटी आंदोलनाचे नेतृत्व भूमिगत

  झालेल्या तरुण समाजवादी कार्यकर्त्याकडे.

• रायगड जिल्ह्यातील भाई कोतवाल यांनी

" आझाद दस्ता " व नागपूरच्या जनरल

तिवारी यांनी लाल सेना स्थापली .

• आंदोलनाच्या बातम्या व देशभक्तीपर भाषणे

  प्रक्षेपित करण्यासाठी मुंबईत विठ्ठल जेव्हेरी व

  उषा मेहता यांनी आझाद रेडिओ चालू केले.

• बंगाल मधील मदिनापुर, उत्तर प्रदेश बालिया

  व आझमगड , बिहार मध्ये भगलपुर व पूर्णिया

  प्रतिसरकारे स्थापन .- साताऱ्यात क्रांती सिंह

  नानापाटील यांनी प्रतिसरकार स्थापन केले.

• या आंदोलनांना "ऑगस्ट क्रांती" असेही

  म्हणतात.

 नोट :- उद्याच्या भागात सशस्त्र क्रांतिकारी चळवळीवर लेख येईल अवश्य वाचा..!