स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रीतील सामाजिक व राजकीय चळवळी भाग १

कामगार चळवळी :-

• २३ सप्टेंबर १८८४ ला ‘बॉम्बे मिल हॅण्डस असोसिएशन’ हि ही भारतातील पहिली कामगार संघटना नारायण मे. लोखंडे यांनी उभारली. नारायण मे. लोखंडे कामगार चळवळीचे जनक व महात्मा फुले यांचे महत्वाचे सहकारी म्हणून ओळखले जातात.

1. यांच्या प्रयत्ना मुळे १८९० पासून कामगारांना रविवारची सुट्टी मिळू लागली.
2. कामगारांचे प्रश्न मांडण्यासाठी १८८० मध्ये त्यांनी दीनबंधू या साप्ताहिकाची सुरुवात केली.
3. ब्रिटिश सरकारकडून त्यांना रावबहादूर  व जिस्टिस ऑफ पीस हा किताब देण्यात आला.
4. प्लेगग्रस्थांच्या मदतीसाठी त्यांनी मुंबईत मराठा रुग्णालय चालू केले.

• १९२० ला लाला लजपतराय यांच्या अध्यक्षते खाली ‘आयटक’ ची स्थापन झाली.

• All India Tread Union Congress”
• संस्थेद्वारा ट्रेड युनियन रेकॉर्ड नावाचे पाक्षिक प्रसिद्ध केले जाते.
• आयटक सध्या कम्युनिस्ट पक्षाशी संलग्न आहे. कम्युनिस्ट पक्षाचे संस्थापक श्रीपाद अमृत डांगे हे आहेत.

• १९४७ ला इंटक( Indian National Tread Union Congress) ची स्थापना झाली.
• जॉर्ज फर्नांडिस ५०-६० च्या दशकातील कामगार चळवळीचे महत्वाचे नेते होते.

• १९७४ ला त्यांनी २० दिवसाचा रेल्वे संप घडवून आणला.
• त्यांनी समता पक्षाची स्थापना केली.

शेतकरी चळवळी :-

• १९६९ नंतर हरितक्रांती झाली. पण तंत्रज्ञानाचा वापर माहिती नसणारे गरीब शेतकरी हरितक्रांतीचे फायद्यापासून वंचित राहिले.
• १९६७ ला बंगाल मधील नक्षलबारी जिल्ह्यात शेतकऱ्यांनी आंदोलन चालू केले.
• महेंद्रसिंग टिकैत यांनी १९८६ ला भारतीय किसान युनियन ची स्थापना केली.

• धान्यांच्या वाहतुकीवरील नियंत्रणे काढून टाकावी, शेतकऱ्यानं कर्ज माफी द्यावी, शेतकऱ्यांना राज्यसरकार कडून पेन्शन द्यावी अशा मागण्या या संघटनेने केल्या.
• ही चळवळ प्रामुख्याने पंजाब, हरियाणा, उ.प्रदेश या राज्यांन मध्ये सक्रिय होती.

• महाराष्ट्रात शरद जोशी १९७८ ला शेतकरी संघटनेची स्थापना केली.

• संघटनेच्या आंदोलनात प्रामुख्याने स्त्रियांचा सहभाग मोठ्याप्रमाणात होता.

• २००४ साली राजू शेट्टी यांनी ‘स्वाभिमानी शेतकरी संघटनेची’ स्थापना केली ,उसाला कमाल भाव मिळावा हे या संघटने ची मुख्ये मागणी आहे.

३) आदिवासी चळवळी :-

• गोदावरी परुळेकर महाराष्ट्रातील आदिवासी चळवळीतील महत्वाच्या नेत्या आहेत.

• त्यांनी पश्चिम महाराष्ट्रातील वारली या आदिवासी लोकांच्या सामाजिक व आर्थिक उद्धारासाठी काम केले.
• आदिवासी चळवळीच्या प्रमुख मागण्या :-

1. शासकीय  नोकऱ्यात आरक्षण मिळवणे.
2. वानांतील कामासाठी किमान वेतन मिळणे.
3. वानांतील उत्पादने जमा करण्याचा व वनजमिनीवर लागवड करण्याचा हक्क मिळवणे.
4. वेगळे राज्य किंवा वेगळा जिल्हा मिळवणे.

३) दलित चळवळी :-

• दलित समाजाचा दर्जा उंचावने व सामाजिक विषमता आणि हिंसा या विरुद्ध आवाज उठवण्यासाठी दलित चळवळीची सुरुवात झाली.
• महाराष्ट्रातील दलितांच्या सामाजिक व आर्थिक समस्या सोडवण्यासाठी ‘रिपब्लिकन पक्षाची’ स्थापना झाली.
• १९७२ मध्ये राजा ढाले, ज. वि. पवार, नामदेव ढसाळ, बाबुराव बागुल, भाई संगारे,इत्यादींनी मिळून अमेरिकेतील ‘ब्लॅक पँथर’ या संघटनेतून प्रेरणा घेऊन ‘दलित पँथर’ या संघटनेची स्थापना केली.

• या चळवळीमुळे १९८९ ला दलित अत्याचाऱ्यांना कडक शिक्षा देणारा अट्रोसिटी ऍक्ट अस्तित्वात आला.
• १९८८ ला विविध राज्यातील दलित संघटना दलित फेडरेशनची निर्मिती करण्यासाठी एकत्र आल्या.

४) पर्यावरण विषयक चळवळी :-  

• १९७९ च्या दशकात पर्यावरण ऱ्हास, प्रदूषण वाढ यांच्या मुळे होणाऱ्या परिणामाविषयी जागरूकता होण्यास सुरुवात झाली.
• पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी काही स्वयंसेवी संस्थांनी आंदोलने चालू केली.

   

• चिपको आंदोलन :-

• १९७० ला उत्तराखंड मधील अलकनंदा या गावातुन सुंदरलाल बहुगुणा यांच्या नेतृत्व खाली चिपको आंदोलन सुरू झाले.
• गावकरी झाडांना मिठी मारत व कंत्राटदारांना झाडे तोडण्यापासून परावृत्त करत.
• यापूर्वी अशा प्रकारचे आंदोलन राजस्थान येथील बिष्णोई समाजाने केले होते.
• शेतीच्या अवजारांसाठी ऐश जातीचे वृक्ष तोडणायची परवानगी नाकारून क्रीडा साहित्य तयार करणाऱ्या उत्पादकांना प्रवनगी दिल्या मुळे या आंदोलनाची सुरुवात झाली.
• “परिसंस्था म्हणजे स्थायी अर्थव्येवस्था” हे या आंदोलनाचे घोषवाक्य होते.

• नर्मदा बचाव आंदोलन :-

• १९८० च्या दशकात मेधा पाटकर यांच्या नेतृत्वात नर्मदा नदीवर बांधण्यात येणाऱ्या गुजरात मध्ये सरदार सरोवर व मध्ये प्रदेशात सागर प्रकल्पाना विरोध करण्यासाठी या आंदोलनाची सुरुवात झाली.
• या आंदोलनाला जगभरातून पाठिंबा मिळाला.
• आंदोलनाची फलनिष्पत्ती म्हणून २००३ ला शासनाने ‘राष्ट्रीय पुनर्वसन धोरण’ अवलंबले.

• १९७० च्या दुष्काळात विलासराव साळुंखे यांनी ‘पाणीपंचायात’ ही संकल्पना चालू केली.